N° XLIII Encens Mad et Len

„W samym centrum wszechświata umiejscowił Bóg człowieka, jako najważniejsze ze stworzeń. Swoją postawą jest on wprawdzie niewielki, ale siłą swojej duszy potężny. Jego głowa jest zwrócona do góry, a stopy oparte są pewnie na twardym podłożu. Ma on moc wprawiać w ruch tak to, co w dole, jak i to, co w górze. Ze względu na siłę swojego wnętrza jest w stanie zrealizować każde dzieło.” 

Pierwszym zagrożeniem dla tych, którzy zajmują się boskimi sprawami jest pycha. Drugim, z pychy wynikającym niebezpieczeństwem jest zbytnie oddalenie się od człowieka, wykreślenie go ze swoich zainteresowań i pola widzenia.

Z zapachami jest nieco podobnie. Te odwołujące się do skojarzeń z sacrum, budujące w wyobraźni świątynie, katedry, unoszące się ku niebiosom smugami kadzidła zwykle są całkiem pozbawione ludzkiego ciepła, surowe, wyniosłe, zdolne skarcić noszącego jak wymagający ojciec bądź oziębła kobieta.

Niedawno znalazłam zapach, w którym w niezwykły sposób immanencja łączy się z transcendencją, w którym to, co święte spotyka się z tym, co ludzkie; pierwiastek męski z kobiecym; w którym to człowiek jest istotą wszechrzeczy, nawet tej boskiej.

Pustelnia Hildegardy

Cytowana w ramach wstępu Hildegarda z Bingen niezwykłą była kobietą. Żyjąca na przełomie XI i XII wieku frankońska mniszka, pustelnica a w końcu przeorysza benedyktyńska, mistyczka, wizjonerka, uzdrowicielka, pisarka,dyplomatka, kompozytorka uznana przez kościół katolicki za świętą poświęcając się służbie Bogu służyła także człowiekowi uznając go za najważniejszy boski twór. Jej spuścizna artystyczna, naukowa i mistyczna przeniknięta jest głębokim humanizmem i umiłowaniem człowieka, w którym Hildegarda postrzegała odbicie boskiej wszechmocy.

Od trzeciego roku życia doświadczała mistycznych wizji, w których komunikowała się z bytami duchowymi, Bogiem i aniołami; niektóre swoje widzenia uwieczniała w formie rysunków. Ich naukowa analiza dowodzi, że Hildegarda cierpiała na migreny a jej świetliste halucynacje pełne mandal, skąpanych w jasności postaci były aurą nadchodzących ataków bólu.

Oglądając Jezusa i rozmawiając z aniołami nie zapominała jednak o człowieku. Studiowała medycynę i filozofię, jeszcze będąc anachoretką w Disibodenbergu zasłynęła jako mędrczyni i biegła uzdrowicielka. Wyobrażam sobie, że pustelnia Hildegardy mogła pachnieć tak, jak N° XLIII Encens, choć zapach ten zaczyna się wcale nie średniowiecznie. Otwarcie bowiem uderza w nozdrza silnie terpentynowym elemi podbitym brudnym, oleistym labdanum i przywodzi na myśl współczesny preparat do impregnacji albo czyszczenia drewna. Po kilku chwilach jednak elemi łagodnieje, wysładza się ukazując swoją drugą twarz, miękką efemerycznie waniliową a do zapachu dymną, niesioną chłodnym wiatrem smugą wsącza się kadzidło, początkowo dymi tuż przy skórze tląc się zaledwie i dławiąc z braku powietrza ale po jakimś czasie zaczyna buchać kłębistym obłokiem, który podjudzony wiatrem wzbija się strzeliście prosto w niebo.

Sucha, krucha paczula, dębowy mech przypominają, że pustelnie wznoszone były zwykle w lesie. Ten jest głęboki i cienisty, zapach lepi się do skóry, wypełnia nozdrza i, jak się zdaje, cała przestrzeń pod czaszką; z potężnych iglastych drzew ciężkimi kroplami spływa złota żywica i krzepnie na pniach kunsztownymi stalagmitami, suche igły szeleszczą pod stopami, do siedziby anachoretki doprowadzi wędrowca gorzka woń suszących się ziół, z których sporządza leki. Kadzidło cichnie, schodzi do zapachowego tła, miejsce dymnego obłoku zajmują twarde, żywiczne, niepalone grudki olibanum, nico kwaśne, surowe i chłodne.

Wszystkie te nuty zdają się składać na zapach klasycznie kadzidlany złozony na bazie z chropowatego, cedrowego drewna, zimny, ascetyczny, transcendentalny. Ale N° XLIII Encens kryje w sobie inne jeszcze olfaktoryczne złożenie. Przeciera się ono czasami przez struktuję zapachu jak oryginalny tekst w palimpseście to tysiąckroć wyskrobywanym, wycieranym i pisanym na nowo. Może pierwotny tekst głosił o pozycji kobiety w kulturze dawnych wieków, o średniowieczu, czasach podobno ciemnych, w których kobieta mogła zarządzać sobą i własnym majątkiem, mogła podpowiadać królom jak Hildegarda, rządzić papieżami jak Katarzyna ze Sieny, polemizować z możnymi tego świata jak Christina de Pisan? Było to absolutnie nie do pomyślenia w wiekach rzekomej swobody, wolności, humanizmu i antropocentryzmu jak renesans czy oświecenie.

Ukryte serce N° XLIII Encens jest miękkie kremową śmietankowością sandałowca, słodkie od ciepłej, żywicznej mirry i odważonej na aptekarskiej wadze Hildegardy dziesiątej części uncji różanego olejku. Jednocześnie jest lekkie i powietrzne co ciemne, lepkie, mamiące zmysły, okopcone ciemną, pomarszczoną wanilią.
Pojawia się to znów znika za żywiczną chmurą chłodnego kadzidła, rozgrzewa zapach od środka, dodaje mu pierwotnej kobiecej magii, immanentnej i namacalnej jak ziemia, po której stąpamy, jak nasze własne ciała grzane szaloną krwią. To drugie wonne dno sprawia, że strzeliście unoszący się tuż do nieba dym nie traci ludzkiego wymiaru nie gubi się w tym co nienazywalne a stanowi pomost między dwoma światami, łączy w siebie przeciwieństwa w zadziwiająco spójną, harmonijną i piękną, jak gregoriańskie chorały Hildegardy, całość.






Wykorzystany cytat pochodzi z Liber Divinorum Operum (Księga dzieł Bożych) autorstwa Hildegardy von Bingen.

Ilustrację pierwszą, wyobrażenie świętej z XVII pożyczyłam z http://cms.buergerhaus.neumarkt.de

Drugą, ilustrację jednej z wizji Hildegardy, ze świetnego bloga o sztuce: http://1art4life.blogspot.com

Oba utwory, pieśni świętej Hildegardy w wykonaniu Emmy Kikby i Christophera Page'a.